شکل گیری شهر
شکل گیری شهر ، شهرنشینی از زمانی اتفاق افتاد که بخشی از جمعیت مناطق روستایی به مناطق شهری اضافه گردید و در این زمان دو عامل اقتصاد و محیط زیست تاثیر گذار شد . به طوریکه باغ با کلی درخت تبدیل به برج شد ..
به این واسطه روحیات بسیاری از مردم تغییر کرد و دیگر همانند گذشته از طبیعت برای حل مشکلات خود الهام نگرفته و مشکلات بسیاری آغاز گردید که از جمله یکی از این مشکلات میتوان به حاشیه نشینی اشاره کرد . بطوریکه آنان که پول خوبی برای شهر نشینی نداشتند تحت شرایط سخت اقتصادی حاشیه نشین شدند .
روند شکل گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران را می توان به سه عهد و زمان به شرح زیر تقسیم نمود :
عهد اول یا دوره اول از آغاز اسکان آریاییها تا ورود مسلمانان به طول انجامید . اطلاعات موجود از ابتدای این عهد بسیار اندک است . شهر های مهم عیلامی ، مادی و هخامنشی بیش تر جنبه حکومتی ، اداری و گاه حکومتی-مذهبی داشتند و تعداد و جمعیت آنها قابل ملاحضه نبود .
سلوکیان
در دوره سلوکیان و پارت ها تعداد قابل توجهی شهر در نقاط مختلف و گوناگون کشور با توجه به مصالح بازرگانی و نظامی بنا می شود .
این شهر ها بر عکس دوره پیشین ، از یک استقلال نسبی در امور داخلی و نهاد های مربوطه برخوردار بودند . در دوره ساسانیان شهر های بسیاری بوسیله پادشاهان ، شاهان و حاکمان یا حکام پدید می آید و به تدریج در اواخر این دوره جنب و جوش و حرکت بی سابقه ای در شهر ها ایجاد می شود ، اما بر خلاف دوره قبل استقلال و خود مختاری آنها تحت حکومت متمرکز ساسانیان از بین می رود .
عنصر اصلی شهر در این عهد موسوم به کیاخره بود که شامل مراکز حکومتی ، اداری و مذهبی می شد و در پیرامون خود شهرستان را جای داده بود .
گرد اکثر شهر ها این عهد حصاری ساخته می شد و بوسیله چندین دروازه ، شهر با خارج ارتباط پیدا می کرد و شکل کلی آنها شطرنجی و یا دایره ای می بود .
ورود مسلمانان و، روند شکل گیری شهر
عهد دوم از ابتدای ورود مسلمانان آغاز می گردد . تهاجم آنها بر عکس سایر تهاجمات بزرگ تاریخ ، نه تنها مانع رشد شهر نشینی ، تمدن و فرهنگ ایران نشد بلکه در پرتو تعالیم و جهان بینی اسلام به آن سرعتی شگرف داد . درخشانترین دوره در این عهد از قرن سوم آغاز و تا قرن پنجم هجری می پاید .
در این دوره به علت رشد تجارت و داد و ستد شهر نشینی از رونق بسیار خوبی برخوردار می گردد و مراکز و عناصر مهمی مثل بازار ، مسجد جامع در شهر شکل می گیرد .
حمله مغول ضربه جبران ناپذیری بر نیروی های تولیدی کشور و شهر ها وارد می کند و تا چند قرن سبب اضمحلال و سپس سکون آن می شود .
تنها در اواخر این دوره در کالبد برخی شهر ها روح تازه ای دمیده می شود . پیدایش و اقوام سلسله صفویه ، سبب رونق تجارت داخلی و خارجی در این دوره می گردد و بخصوص در زمان شاه عباس اول ، شهر های مهم از رشد و توسعه بی نظیری برخوردار می شوند .
در دوره کریمخان زند
کریمخان زند هم بوضع عمومی کشور و شهر ها علاقه نشان می دهد و به آبادی آن می پردازد . پس از قدرت گرفتن و یا به قدرت نشستن قاجاریان توجه چندانی به رشد شهر ها نمی شود و فقط ناصرالدین شاه در پرتو وجود وزیرانی چون امیرکبیر و سپهسالار و جنبش های نوین اجتماعی غرب ، اندکی در جهت اصلاح امور اقدام می نمایند . در این زمان تهران توسعه قابل ملاحظه ای پیدا می کند ، اما در مجموع بخاطر آنکه از رونق تولیدات داخلی در رقابت با کالاهای وارداتی کاسته می شود ، وضع اقتصادی به وخامت می گراید و کشور بسوی وابستگی سیر می کند .
از ویژگی های شهر های ایران در این عهد ، وجود مراکز مهمی چون بازار و مسجد جامع است که آنها را میتوان به مثابه شاهرگ حیاتی و قلب تپنده شهر دانست . پیوند و انسجام کالبدی و فضایی بازار و جامع با هم و با دیگر مراکز مهم اقتصادی ، اداری ، فرهنگی شهر در سیمای شهر ها بخوبی قابل مشاهده است .
مسجد جامع تا حمله و استقرار مغول ها با رونق و شکوه چشمگیری عملکرد ها و فعالیت های متعددی همچون فعالیت های عبادی ، قضایی ، آموزشی و حتی گذراندن اوقات فراقت را در خود جای میداد ، اما پس از آن ، به علت جمود حکمرانان و اولیای وقت بتدریج فعالیت های آموزشی و تعلیم علوم عقلی به بیرون آن انتقال یافت . سپس با پیدایش حسینیه ها و تکایا یا همان تکیه ها در اواخر دوره صفویه و قاجاریه تا حدی از یکتایی و یگانگی آن در شهر کاسته شد .
اما در مجموع نقش آن در رابطه با بسیج مردم بقدرت خود باقی ماند . چنانکه مساجد در انقلاب مشروطه به عنوان مراکز اصلی جنبش ، نقش فعالی ایفا می کردند .
عهد سوم
عهد سوم از ابتدای روی کار آمدن رژیم پهلوی آغاز می گردد . استعمار که از دوره های گذشته در ایران ریشه دوانده بود در این هنگام حیات اقتصادی و فرهنگی ایران را از رشد می اندازد و کشور به وضع نیمه وابسته یا نیمه مستعمره در می آید . همه سئون جامعه دچار دگرگونی می شود و تقلید بی رویه از غرب و استبداد و تمرکز شدید رژیم آشفتگی عظیمی در روند تمدن و فرهنگ و منجمله بر شکل و عملکرد شهر ها پدید می آورد و توازن و پیوستگی فضاهای کالبدی و نقش عناصر مهم آن ، در هم می شکند .
البته در ابتدای این عهد برخی از شهرسازان و معماران بیگانه با فرهنگ شهرسازی و معماری ایران با پیروی ناآگاهانه از شیوه ها و راه حل های غربی به این انحطاط شتاب می بخشند و در نتیجه شهرهای بزرگ هویت کالبدی تاریخی ، فرهنگی خود را از دست می دهند . این مقاله مقدمه ای بود از کتاب روند شکل گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران به نوشته آقای سلطان زاده چاپ شده توسط انتشارات آگاه به تیراژ سه هزار و سیصد نسخه در سال هزار و سیصد و شصت دو به چاپ رسیده است . مطالب درج شده در این مقاله مشابه خود کتاب می باشد و ماسیا برند تولید کننده زیورآلات صدفی فقط سعی در بازنشر کتاب داشته و صحت مقاله از تعهد ماسیا خارج می باشد . امید واریم مقاله مورد پسند مخاطب محترم قرار گرفته باشد .
در صورت تمایل از شما خواننده محترم دعوت مینمائیم تا از فروشگاه ماسیا برند تولید کننده زیورآلات صدف و جواهرات صدف دیدن نمائید.