زیلوبافی در میبد
زیلوبافی در میبد
زیلوبافی در میبد ، میبد در شمال غربی یزد و در حاشیه کویر مرکزی کشور ایران قرار دارد. از طرف شمال به اردکان و از جنوب به رستاق و اشکذر محدود است و در ارتفاع ۱۲۳۴ از سرح دریا واقع شده است . قدمت میبد را بعضی از تاریخ نویسان حتی قبل از تاریخ یزد می‌دانند.
در تاریخ ساسانیان به خصوص قباد و یزد گرد دوم مکرراً به اسم میبد برمی‌خوریم . در یکی از تاریخ های محلی قرن نهم هجری نوشته شده است : یزد گرد به افراد خود ( بیده ) ، (میبد ) ، ( عقدا ) امر کرد که سه مقام یا جایگاه بسازند .
بیده یکی از محلات میبد را ساخت و همچنین میبد نیز میبد را ساخت و در نهایت عقدا ، ده گبران را ساخت و آن طور که در متون آمده است هر سه ده کنار دریا بود و این دریا به دریای ساوه مشهور بود و تا دامن همدان کشیده بود .
بعضی بنای قلعه میبد را که مردم به آن نارنج قلعه می گویند به حضرت سلیمان نسبت می دهند و متعلق به دوران پیشدادیان می دانند ( نخستین سلسله پادشاهان در شاهنامه و اساطیر ایران )
میبد در زمان آل مظفر مقر حکمروایی و قلعه نامرده اقامتگاه آنان بوده است . تاریخ جدید یزد بنای میبد را به شاه موبد پسر قباد نسبت می دهد و داستانی را نقل میکند که قباد پسری داشت بنام شاه موبد ، مریض شد و حکما از معالجه او بازماندند و قباد از هند حکیمی خواست آن حکیم هوای مداین را مناسب حال شاهزاده ندید ، در جستجوی هوای مساعد مایوس شدند و در نهایت عمرا گفتند شفا کار خدا است ، شاهزاده را به آتش خانه بردند و به صدقه و دعا مشغول شدند .
مقدمه ای از زیلوبافی در میبد
یکی از صنایع دستی روستایی معمول در میبد زیلو بافی می باشد که تا چند سال قبل صدها خانوار از محل درآمد آن امرار معاش می کردند . زیلو هر چند به ظاهر یک فرش نخی ساده است ، اما بررسی فنون و تکنیک بافت آن نشان می‌دهد که غنای فرهنگی و فکری و اندیشه بارور شده ای در پس هر تار و پود آن خفته است .
هرچند ممکن است امروز احیا کنین صنعتی مقرون به صرفه نباشد ولی از تجربه موجود در این بخش می‌توان در جهت فراهم آوردن امکاناتی مناسب با شرایط زمان استفاده نمود.
قدمت زیلوبافی در میبد
به طور کل اگر به بافت و نقش زیلو به دقت نگاه کنیم زیلو در نقش و بافت شباهت زیادی به حصیر دارد و نیز حصیر یکی از موارد استفاده آن در مساجد و مصلی و اماکن متبرکه است ، بنابراین تاحدودی می‌توان احتمال داد زیلو بافی طی تکامل حصیر بافی شکل گرفته باشد و یا بافندگان زیلو آن را از این صنعت الهام گرفتند چرا که حصیر بافی به مراتب قدمت بیشتری دارد
به هر حال زیلو بافی از قدیمی ترین محصولات دست بافته ای می باشد که در میبد قدمتی پیش از اسلام دارد . حتی میبدی ها ابتکار آن کار را به خود نسبت می دهند . تشابه نقشه های زیلو به شئونات مادی و معنوی زندگی مردم اعم از نوع مسکن و معیشت و اعتقادات و همین طور باورها گویای این نکته است که اگر میبد خاستگاه صنعت زیلوبافی نباشد حداقل دیر زمانی است که میبدی ها با آن آشنایی دارند و در شیوه بافت آن دخل و تصرفاتی کرده‌اند .
مسجد و زیلوبافی در میبد
در متون قدیم کمتر به نام زیلو برمی‌خوریم ، فقط هر جا سخن از بنای مسجدی بوده است از زیلو به عنوان فرش نام برده شده است . اما به محل بافت و سابقه آن اشاره‌ای نشده است .
دهخدا زیلو را چنین توصیف میکند : زیلو کلمه ای اعم از قالی و غیر آن می باشد ولی به نقل از جمالزاده چنین است : در زبان عامیانه امروز بین زیلو و پلاس و گلیم تفاوتی است ، گلیم فرشی است نازک که بافت آن شبیه زیلو اما از پشم می باشد و زیلو به نوعی خاص از فرش پنبه اطلاق می شود .
ناظم الاطباء می نویسد : بهترین زیلو را در یزد می بافند و همچنین از جهرم و سیستان نیز به عنوان محل بافت زیلو نام برده شده است . در مسجد جامعه این شهر زیلوی وجود دارد که تاریخ آن یعنی ۸۰۸ را نشان می دهد همچنین در مسجد شاه ولی تفت زیلوی موجود می باشد که نام بافنده شمس الدین قطب الدین میبدی است و تاریخ بافت آن را ۹۶۳ نوشته است .
سیاحان خارجی
برخی از سیاحان خارجی از زیلوی میبد یاد کردند . سایکس در زمان عبور از میبد می نویسد : در این زمان گلیم‌های قرمز بافت میبد از شهرت برخوردار است . و مرادش از بینی همین زیلو است زیرا گلیم‌بافی در میبد مرسوم نبود .
رواج زیلوبافی
در زمان هایی که میبد پر از آب و از زمین نسبتاً کافی برخوردار بود کشت پنبه رواج زیادی داشت که بقایای آن تا دهه چهلم و ۵۰ به چشم می خورد . محصول پنبه به میبد مصرف داخلی داشت و اگر هم صادر می شد به صورت بافته های نخی از نوع زیلو ، کرباس و پلاس بود .
لباس قشر عظیمی از مردم از نخ پنبه‌ای بافته می شد که مردان می کاشتند و زن ها دستگاه های ابتدایی و سنتی خود می ریستند و می بافتند همان طور که در هوای گرم و خشک تابستان کویری میبد پوشیدن لباسهای پنبه ای دلپذیر بود نشستن بر روی زیلو های نخی آن هم در زیر بادگیر خنکای دلچسبی به همراه داشت چراکه زیلو متناسب با آب و هوای منطقه بود صدای اذان به علت استحکام و دوام فوق العاده از نظر اقتصادی مقرون به صرفه بود . لازم به یادآوری است هرزیلو دست کم صد سال دوام دارد و قابل استفاده می باشد .
مشخصات زیلو ، زیلوبافی در میبد
زیلو فرشی است که تار و پود آن از نخ و پنبه می باشد و در اندازه های سه در چهار ؛ دو در سه بافته می شود . زیلو از نظر کاربرد به سه قسمت تقسیم شده است که معمولاً تفاوت ظاهری آن در نوع رنگ هایی می باشد که استفاده می شود . زیلو هایی که با رنگ سفید و آبی می بافند فقط مورد استفاده در مساجد و امامزاده ها می باشد همینطور زیلو هایی که به رنگ آبی و قرمز میباشد به زیلوی جوهری شهرت دارد که از نوع نامرغوب و ارزان قیمت زیلو ها می باشد و در نهایت مرغوبترین نوع زیلو نفتال نام دارد که به رنگ نارنجی و سبز است .
هرچند که امروزه برخلاف گذشته بخش عمده از کارهای مربوط به بافتن زیلو دیگر در میبد انجام نمی‌شود چرا نخ های کارخانه ای جای نخ های دستریس را گرفته است و رنگ های شیمیایی جایگزین رنگ های طبیعی شده است و غیره
و همینطور زیلوبافان به دنبال مشاغل نان و آب دار تری رفتند . اما با این وجود در کوچه های محلات قدیمی میبد می‌توان صدای شانه زدن زیلوباف آن را شنید
مواد اولیه زیلو
مواد خام زیلو به طور کل پنبه و نخ می باشد. پنبه بعد از ریسیدن تبدیل به کلاف می شود و برای تار و پود زیلو به کار میرود . این نخ در اصطلاح محلی نخ رسمی نام دارد زیلوی که با نخ رسمی بافته شود ظرافت کمتری داشته اما دوام و استحکام آن بیشتر است . البته در زمان کنونی از نخ های کارخانه ای استفاده می شود که به آن هندی می گویند و دارای ضخامت های متفاوتی می باشد که زیلو بافان شماره ۵ آن را ترجیح میدهند .
تار و پود زیلو به اصطلاح تونه و پوکار هر دو از نخ هندی شماره ۵ است با این تفاوت که برای تونه رنگ آمیزی نیازی نیست اما برای استحکام آن حتما می بایست تابیده شود .
معمولا تونه از ۷ رشته نخ به هم تابیده تهیه می شود . برای تابیدن نخ تا چند سال قبل از چرخ های سنتی استفاده می شد اما اکنون در کارخانجات نخ های اماده ای تولید می شود که مصرفی مشابه دارد .
روش تا کردن زیلو
برای تا کردن زیلو آن را از درازا می اندازند و دو نفر از دو سر زیلو نخست از طول دولا می‌کنند و سپس دو لایه را به همان ترتیب روی هم قرار میدهند . بعد هر دو نفر از دو سر زیلو و از عرض شروع به روی هم انداختن لایه های تاشده می کنند تا به هم برسند . در این حالت زیلوی سه در چهار به صورت یک بسته یک در ۷۵ در می آید و همین کار باعث راحت تر حمل کردن آن می شود .
بسته بندی کردن
پس از بافتن به واسطه یا تاجر زیلو که مشتری همیشگی او است تحویل می دهد و به ندرت در خانه نگه میدارد . بنابراین واسطه به صورت عدلهای چند عددی زیلو ها را بسته بندی میکند .
نقشه زیلو
نقشه زیلو در ارتباط با تعداد مجها است ، هر چه نقش پیچیده تر باشد برای بافت آن باید مج عامل تعیین کننده نقش میباشد بیشتر باشد . نقشه های معمولی با ۷ مج بافته می شوند که اسامی مختلفی به شرح زیر دارد :
پرت توره
زلفگ
بندگ
بافتگ
رکنه دونی
هشت پر کوچک
به نظر می رسد نقشه های زیلو برگرفته از زندگی مردم باشد مثلا همین پرت توره احتمالاً متاثر از فرهنگ بومی منطقه است در واقع به طور در لغت میبد به معنی شغال می باشد و پرت توره بعید نیست که پنجه توره بوده زیرا این نقش شباهت زیادی به رد پای شغال دارد و شغال تنها حیوان وحشی است که ردپایش در میبد فراوان به چشم میخورد .
یا همینطور نقش تالگ نیز یاداور حوض های مستطیل شکلی است که یکی از ویژگی های معماری یزد و میبد می باشد و بعید نیست که این نقش ملهم برگرفته از برگ انار باشد که از تولیدات محلی می باشد .
عوارض زیلو بافی
شاید براتون جالب باشه که این شغل هم مثل خیلی از شغل ها عوارضی دارد که در آینده هر زیلوباف با آن بیش و کم دست و پنجه نرم می کند یکی از این بیماری ها بیماری های چشمی به علت خیره شدن مستمر به تار ها نور و رنگ های یکنواخت می باشد که اگر نور هم در کارگاه کم باشد این بیماری دو چندان خواهد شد . و همینطور واریس ، چون کار زیلو بافی نیاز به ایستادن و راه رفتن های متمادی دارد فشار وارده به رگهای پا زیلوباف را دچار واریس میکند و همین طور گرد و خاک و همچنین پرزهای زائد معلق در هوا که محصل کار با نخ می باشد وارد ریه زیلوفباف می شود و به مرور زمان او را دچار بیماری های تنفسی و ریوی از جمله سل میکند .
امیدواریم که مقاله زیلوبافی در میبد برای شما خواننده محترم مفید بوده باشد ، باعث افتخار ما است اگر از وب بخش فروشگاهی ماسیا برند تولید کننده جواهرات صدفی و زیورآلات صدفی ( اولین جواهر بشر ) دیدن نمائید .