هنر خاتم سازی
خاتم سازی از جمله ظریف ترین و اصیل ترین هنر ها و صنایع دستی کشور ما ایران محسوب می گردد و در طول تاریخ خود استحکام اصالت و استخوان بندی خود را کاملاً به دست آورده و حتی به سوی کمال نیز پیش رفته است این هنر خصوصیتی کاملاً شرقی دارد و بطوریکه خاتم ایرانی در هیچ جای دنیا مثل و مانندی ندارد .
به هنگام ساختن باغ دلگشا در دوره تیموریان در پاره ای از قسمت های چوبی آن خاتم به کار رفته است سلطان احمد جلایر که در قرن هشتم هجری قمری حکومت می کردند در هنر های گوناگون از جمله هنر خاتم بندی مهارت داشته است .
قدیمی ترین نمونه های این هنر که تاکنون به دست آمده از همان قرن هشتم هجری قمری فراتر نیست و به روشنی معلوم نیست که آیا پیش از آن نیز این هنر متداول و رایج بوده است یا خیر ! چراکه هیچ نمونه ای از گذشته آن باقی نمانده است در مقاله هنر خاتم سازی قصد داریم به معرفی این هنر و پیدایش و تکوین آن هم چنین ابزار کار و مواد اولیه همچنین ساخت و ساز خاتم بپردازیم و در کنار آن از هنرمندان برجسته خاتم کاری یادی کنیم .
مقدمه ای از هنر خاتم سازی
چطور کل هنرهای سنتی به آن دسته از میراث وسیع فرهنگی بشر اطلاق می شود که دست به دست از نسل گذشته به نسل آینده منتقل شده و تا به امروز به حیات ارزشمند خود ادامه داده است . دستی دیگر از آثار ارزشمند پیشینیان که به صورت مکتوب و یا به صورت حجمی نفیس از طرق مختلف به دست ما رسیده است . نمایانگر برجستگی فکری، و طریقه زندگی انسان و تداوم آن در مسیر تاریخ است و همیشه برای بیان آن از خلاقیت ذوق و عواطف انسانی استفاده شده است .
به طور کل هنرهای سنتی مددکار حرکت انسان به سوی معنویت می باشد و با تکیه بر نحوه بیان و زبان خاص خود که ریشه در تاریخ انسان دارد افراد را تهیج و با دیدگاه های مذهبی ، فرهنگی ، اخلاقی و اجتماعی هر مکان آشنا می سازد .
هرگاه خوب به خاتم بنگریم عشق را خواهیم یافت یا بهتر است بگوییم بهتر درک خواهیم کردوقتی که تابلوهای معرق و خاتم راببینیم آرامش عاج ، صدف ،چوب و رنگ را احساس خواهید کردو به شکوهمندی زندگی فکر خواهیم کرد .
خاتم در دستان ظریف هنرمند ، هنری فرتوت و پیر و تار و پود گسسته نیست بلکه ظریف ، زیبا ، نجیب ، آرام و صد البته قاطع است . بیایید سپاس بگوییم دستان هنرمندانی که این چنین جلال و شکوه ای را به من ارمغان می آورند .
پیدایش هنر خاتم سازی
درباره زمان محل و پیدایش هنر خاتم نقل قول‌های متفاوتی وجود دارد اما نمی‌توان زمینه‌های مشترکی درباره این صنعت در آن پیدا کرد یا بهتر است بگوییم کمتر به چشم می‌خورد . در ایران بعد از اسلام صنعت کار بر روی چوب در واقع طلیعه فن خاتم سازی است اگرچه از قدیم الایام انواع هنرهای تصویری ، سنگی ، چوبی و فلزی در ایران وجود داشته ولی خاتم سازی نهایتاً چهار یا پنج قرن تاریخ را در کشور ما سپری کرده است .
در مورد نامگذاری این فن یعنی خاتم چندان نمی توان قطعی اعلام نظر کرد اما اگر قبول کنیم که علت نامگذاری این هنر به خاتم بندی یک نوع نگین نشانی و ترصیع را توصیف می کند هر چند که چندان توصیف جالبی نیست اما دیگر چاره ای نمانده است .
در غیاث اللغات ، گلستان سعدی صبح الاعشی ، گلستان سعدی ، اشعار نظامی ، سوزنی بلخی ، حافظ ، مولوی ، استاد معین و لغت نامه دهخدا ، شاه نعمت الله ولی ، خاتم بندی به تعبیر ایجاد کردن نقش های گل بوسیله استخوان ، عاج ، و غیره بر سطح چیزی بوده است .
علاوه بر ایران هندوستان ، سوریه ، ترکمنستان غربی ، ترکیه و چین نیز به عنوان سازندگان خاتم در جهان نام برده شده اند . ولی آنچه که مسلم است با شیوه خاتم کاری ایرانی به نحوی که از دوره صفوی متفاوت شده است تفاوت اساسی داشته است . این هنر در دوران صفویه رواج زیادی داشته است و در دوران زندیه و اوایل سلطنت قاجاریان نیز هم چنان اهمیت خود را حفظ کرده بود .
آثار خاتم کاری
در عصر صفویه خاتم کاری در شهرهای مرکزی و جنوبی ایران از جمله شیراز کرمان اصفهان مراحل پیشرفت را طی نمود و هنرمندان آن دوره آثار فاخری از خود به جا گذاشتند . به طور مثال آثار خاتم کاران اصفهانی در عصر صفویه را می‌توانید بر روی درهای باقی‌مانده متعلق به عالی قاپو و هشت بهشت مشاهده کرد .
از زمان شاه عباس صندلی های خاتم هنوز موجود است در این زمان درهای کاخ ها همچنین رشته های قرآن و همچنین صندوقهای مزار را خاتم کاری می کردند مرقد مطهر حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام در نجف اشرف از ظریف ترین و اصیل ترین شاهکارهای هنر خاتم سازی به شمار می رود که به دستور لطفعلی خان زند به دست استادان شیرازی ساخته شد و یادگاری از دوره زندیه باقی مانده است .
تعریف هنر خاتم سازی
اگر بخواهیم خاتم کاری را تعریف کنیم شاید همان طور که در بالا اشاره کردیم بتوان گفت : هنر آرایش سطح اشیاء به وسیله چوب ، استخوان ، فلز به اشکال منظم هندسی و قرار دادن مثلث های هندسی کوچک در کنار هم تعریف کرد . این اشکال هندسی یا مثلث ها را با رنگ های دلپذیر از انواع چوب فلز و استخوان می سازند . هرچه مثلث ها ریز تر باشند خاتم مرغوب‌تر است . به طور متعارف ۲۵۰ قطعه فلز استخوان و چوب در هر سانتیمتر مربع در خاتم در کنار هم نشان داده میشود .
مواد اولیه خاتم
مواد خام اولیه خاتم سازی بسیار متنوع است که این تنوع در کمتر هنر سنتی و صنعتی دستی ایران مشاهده می شود . مواد اولیه ای که در خاتم سازی به کار می‌رود به طور کلی عبارت است از : مفتول های نقره ، برنج ، مس و آلومینیوم و تخته سه لای ، چوب فوفل ، آبنوس ، نارنج ، بقم ، شمشاد ، کبوده ، تبریزی ، عناب ، صدف ، عاج فیل ، و استخوان شتر و اسب در کنار ورقه برنج ، سیریشوم گرم ، سریشم سرد ، فرمالین ، فیبر ، نخ پرک ، روغن جلا ، سیلور و کیلر همچنین لولا و چفت و غیره می باشد .
به طور کل ابزار کار خاتم سازی شامل میخ کار ، تخته رند ، اره مثلث بر ، اره دست ، اره سر قطع کن ، سوهان ها و دیگر ابزارهای کاری مثل گونیای آهنی ، قیچی ، آهنربا پرگار خط کش و غیره می باشد .
طریقه ساخت خاتم
طریقه ساختن خاتم آن است که نخست انواع گوناگون مصالح مورد نیاز این فن را از نقره و برنج گرفته تا استخوان و صدف و واج و چوب های گوناگون همانند شمشاد ، آبنوس ، نارنج و غیره را به صورت میله های باریک با مقطع سه پهلو اگاهی لوزی در می آورند و سپس با قرار دادن این مفتول ها از طول در کنار هم و چسباندن آنها به یکدیگر با سریشم ، انواع گل ها را از شش گوشه و ۱۲ گوشه و غیره به وجهی که مقطع این مجموعه طرح های مورد نظر را به دست دهد به وجود می‌آورند .
باید یادآوری کرد که استخوانهای مورد نیاز را در آغاز به مدت سه ماه تا شش ماه در آب آهک می خوابانند تا کاملاً سفید شوند و برای بدست آوردن رنگ سبز که در پاره ای از قسمتهای گلها به کار می رود استخوانها را در محلولی از سرکه و نشادر به همراه مقداری براده مس تا حدود شش ماه نگهداری می کنند تا رنگ سبز حاصل از ترکیب شیمیایی محلول در قشر استخوان نفوذ کند و این همان قسمت های مثلثی شکل که گاهی طرح های دیگر هم از آن به دست می آید ، می‌باشد که بر روی خاتم ها می توانید مشاهده کنید .
دیگر مراحل ساخت
مراحل مختلف تهیه قامه ها بر اساس طرح های دلخواه مختلف می باشد ولی روشی که عمومیت بیشتری دارد شامل ترتیب مفتول های کنار هم به طوری که مقطع آنها در ابتدا منشوری مسدس القاعده به دست دهد ، می باشد . این عمل را ۶ پیچیدن می گویند .
زیرا واقعاً مفتولهای مثلث القاعده را برای به دست آوردن مقطع مورد نظر که آن را اصطلاحاً گل می گویند با سیرشم آغشته می سازند و آن ها را با نخ به هم می بندند و مدتی نگه میدارند تا خشک شود .
سپس آنها را در قالب ۶ تایی صاف و صیقلی می دهند . پس از این مرحله منشورهای شش گوشه را با افزودن شش مفتول مثلث القاعده و ۶ مفتول با مقطع لوزی به صورت میله ای با مقطع شش گوشه ولی گسترش یافته در می آورند . شکل به دست آمده با افزودن ۶ محصول مثلث القاعده بزرگ در اطراف و اضلاع آن به صورت ستاره ای در می آید پس از آن که فضاهای کنار ستاره‌ها با اشکالی به نام بغل شش پر شد ، در آن حال مقطع مجموعه ازنو به صورت شش گوشه منظمی ولی بزرگتر و به وجهی که نقش ستاره های پیشین را در بر می گیرد ، جلوه گر می شود .
مراحل پایانی
البته در تمامی این مراحل موضوع سریشم کاری و به هم پیوستن میله ها رعایت می شود. در کارهای مهم تر در اطراف این منشور های شش ضلعی، لایه های برنجی و حتی سیمین و زرین قرار داده می شود . که به صورت خط کشی دقیق و ظریفی این اشکال را در بر می‌گیرد .
همانطور که میدانید ساخت خاتم کاری بسیار پر زحمت می باشد لذا در این مقاله نمیتوانیم کلیه مراحل را شرح دهیم و می بایست گزیده ای از آن را بیان کنید یکی از این گزیده ها تنظیم ورقه های نازک خاتم بر روی شی مورد نظر و به کار بردن حاشیه ای مختلف و در پایان ساییدن سطح کار و در پاره ای موارد پوشاندن روی آن با روغن کمان که هم به اثر جلوه بیشتر می دهد و هم مانع از نفوذ رطوبت به خاطر می‌گردد اشاره کرد که از جمله آخرین مراحل تکمیل یک نمونه خاتم کاری می باشد .
از افراد برجسته در خاتم کاری می توان استاد محمد حسین شیرازی ، استاد محمد خلیل گلریز ، استاد حاج حسین اسلامیان جلال الدین بنی هاشم ، استاد عیسی بهادری ، استاد محمود فرشچیان ، استاد حاج حسین اسلامیان استاد علی نعمت استاد حسین کاشی تراش استاد جلال مطلع و غیره اشاره کرد .
امیدواریم که مقاله هنر خاتم سازی برای شما خواننده محترم مفید بوده باشد . باعث افتخار ما است اگر از بخش فروشگاهی ماسیا برند تولید کننده زیورآلات صدفی و جواهرات صدفی ( قدیمی ترین جواهر بشر ) دیدن فرمائید